ดิฉันนางสาวนารีรัตน์ ดวงนิล ประเภทนักศึกษา ทำงานภายใต้โครงการยกระดับเศรษฐกิจและสังคมรายตำบลแบบบูรณาการ (มหาวิทยาลัยสู่ตำบล สร้างรากแก้วให้ประเทศ) มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์ ในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2564 ดิฉันได้มีการปฏิบัติงานร่วมกับทีมงาน ซึ่งได้มีการแบ่งหน้าที่ประจำกลุ่มเพื่อพัฒนาและจัดตั้งศูนย์การเรียนรู้ชุมชน โดยดิฉันมีหน้าที่ประจำกลุ่มศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาผ้าทอมือย้อมสีธรรมชาติบ้านหนองดุม
ศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาผ้าทอมือย้อมสีธรรมชาติบ้านหนองดุม
ตำบลตูมใหญ่ อำเภอคูเมือง จังหวัดบุรีรัมย์
ศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาผ้าทอมือย้อมสีธรรมชาติบ้านหนองดุม ตำบลตูมใหญ่ อำเภอคูเมือง จังหวัดบุรีรัมย์ พัฒนามาจากกลุ่มวิสาหกิจชุมชน กลุ่มผ้าไหมทอมือบ้านหนองดุม โดยทางทีมงาน AG01(1) ได้เข้าไปปฏิบัติหน้าที่ร่วมกับสมาชิกในกลุ่มวิสาหกิจดังกล่าวและก่อให้เกิดแนวคิดร่วมกันในการพัฒนาเป็นศูนย์การเรียนรู้ชุมชน โดยมีรายละเอียดของกลุ่มโดยสังเขป ดังนี้
ประวัติความเป็นมา
ผ้าทอมือตูมใหญ่เป็นศิลปะหัตถกรรมพื้นบ้านตำบลตูมใหญ่ อำเภอคูเมือง จังหวัดบีรัมย์มีการทอแบบภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สืบสานกันมาหลายร้อยปี ผ้าทอมือที่มีความสวยงามด้วยการสอดใส่ลวดลายที่เป็นเอกลักษณ์ที่โดดเด่นมีย้อมจากสีธรรมชาติและทอมือแท้100% มีสีสันที่สวยงามสบายตาอ่อนโยนแสดงถึงคนที่มีวิถีชีวิตที่เรียบง่าย
กลุ่มทอผ้าไทยบ้านหนองดุม เริ่มก่อตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2561 ประธานกลุ่ม คือ นางอำพร หนองหล้า เป็นประธานกลุ่มวิสาหกิจชุมชนโดยมีโครงการยกระดับเศรษฐกิจและสังคมรายตำบล แบบบูรณาการ (มหาวิทยาลัยสู่ตำบล สร้างรากแก้วให้ประเทศ)กระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรมร่วมกับมหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์ จัดกิจกรรมอบรมให้ความรู้และสร้างอาชีพใหม่ให้กับกลุ่มวิสาหกิจชุมชน และภายหลังได้มีการจัดตั้งให้เป็นศูนย์การเรียนรู้ผ้าทอมือบ้านหนองดุมและการย้อมสีธรรมชาติ ณ บ้านหนองดุม หมู่ที่ 8 ตำบลตูมใหญ่ อำเภอคูเมือง จังหวัดบุรีรัมย์
วัตถุประสงค์เพื่อเป็นศูนย์กลางแลกเปลี่ยนเรียนรู้และการยกระดับการผลิตผ้าทอพื้นบ้านย้อมสีจากธรรมชาติให้มีคุณภาพยิ่งขึ้น รวมถึงเพื่อเป็นแหล่งให้บริการเผยแพร่ ข้อมูลและองค์ความรู้เรื่องการผลิตผ้าทอมือ การยกขิดผ้าทอมือตูมใหญ่และการย้อมสีธรรมชาติอย่างครบวงจร และสร้างรายได้และสร้างความเข้มแข็งให้กับชุมชน เพื่ออนุรักษ์และสืบทอดภูมิปัญญาการทอผ้าแบบดั้งเดิมและการย้อมสีจากเปลือกไม้ธรรมชาติให้คงอยู่สืบไป
ลายเอกลักษณ์
ภูมิปัญญาผ้าทอมือบ้านหนองดุม เป็นหัตถกรรมที่ต้องมีการใช้ฝีไม้ลายมือในการทอผ้า มีความโดดเด่นและเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว คือ “ยกขิดลายดอกหญ้า” ที่ได้รับแรงบันดาลใจมาจาก “หญ้าตีนตุ๊กแก” (Coat Buttons, หรือ Mexican daisy) ซึ่งเป็นไม้ล้มลุกที่พบมากในแถวบ้านเรา หญ้าตีนตุ๊กแกเป็นพืชที่ออกดอกตลอดทั้งปีและทนแล้งได้ดี ความพิเศษของดอกหญ้าชนิดนี้ คือ เมื่อพระอาทิตย์ลาลับไปแล้ว ดอกหญ้าก็จะก้มหน้าและโค้งงอลง เปรียบเหมือนการแสดงถึงความอ่อนน้อมถ่อมตนของต้นหญ้า ซึ่งเป็นลักษณะนิสัยของคนในท้องถิ่นบ้านหนองดุม ที่สะท้อนออกมาผ่านลายผ้าที่เป็นเอกลักษณ์ของกลุ่ม
การยกขิด
ผ้าพื้นบ้าน ผ้าทอด้วยกี่หรือหูกพื้นบ้าน ตามกรรมวิธีที่สืบทอดกันมาแต่โบราณ มักทอด้วยฝ้ายหรือไหม ผ้าพื้นบ้านหรือผ้าทอมือมีกรรมวิธีการทอต่างๆกัน เช่น ทอเรียบ ๆ ไม่มีลาย เรียกผ้าพื้น ทอเป็นลวดลายเรียก ผ้ายก ทอเป็นลวดลายด้วยการจก เรียก ผ้าจก ผ้าทอเป็นลวดลายโดยการขิด เรียก ผ้าขิด ทอเป็นลวดลายด้วยการมัดย้อม เรียก ผ้ามัดหมี่ เป็นต้น
ผ้าขิด หมายถึงผ้าที่ทอโดยวิธีใช้ไม้เขี่ยหรือสะกิดซ้อนเส้นยืนขึ้นตามจังหวะที่ต้องการเว้นแล้วสอดเส้นด้ายพุ่งให้เดินตลอดการเว้นเส้นยืนถี่ห่างไม่เท่ากันจะทำให้เกิดลวดลายต่างๆ ทำนองเดียวกับการทำลวดลายของเครื่องจักสานจากกรรมวิธีที่ต้องใช้ไม้เก็บนี้จึงเรียกว่า การเก็บขิด
กรรมวิธีในการทอผ้าลายขิด
วิธีทอผ้าเก็บขิดหรือเก็บดอกนี้ ชาวพื้นเมือง เรียกว่า “การทอผ้าเก็บขิด” การทอผ้าขิดเก็บดอกเช่นนี้ ต้องมีไม้ค้ำอันหนึ่งกว้างประมาณ 4 นิ้ว ยาวขนาด 2 ศอก เป็นไม้บาง ๆ และมีไม้ขนาดเล็ก ๆ เป็นไม้สอดใช้สำหรับเก็บขิดให้เป็นลายต่าง ๆ ในบางครั้งก็อาจใช้ไม้เก็บขิดนี้ 30-40 อันก็มี แล้วแต่ความยากง่ายของลาย ฉะนั้นถ้าหากว่าใช้ไม้เก็บขิดจำนวนมากจะทำให้ทอได้ช้ามาก เพราะต้องเก็บดอกทีละเส้น ๆ จนหมดตามลวดลายที่กำหนดไว้
การย้อมสีธรรมชาติ
- วัสดุอุปกรณ์
1.1 เส้นด้ายเรยอน (น้ำหนัก 2.25 กก.)
1.2 น้ำสีธรรมชาติ เช่น จากเปลือกมะพร้าวสด ใบสัก หรือแก่นฝาง ฯลฯ (น้ำย้อม 20 ลิตรต่อเส้นด้าย 1 กก.)
1.3 เกลือแกง 1 ส่วน 2 กิโลกรัม
1.4 สารส้ม 125 กรัม
- ขั้นตอนการย้อมสีธรรมชาติ
2.1 เตรียมน้ำสีธรรมชาติให้พอย้อมเส้นด้าย 20 ไจ ตั้งเตาไฟ (น้ำย้อม 20 ลิตรต่อเส้นด้าย 1 กก.)
2.2 ใส่เกลือแกง 1 ส่วน 2 กิโลกรัม ในน้ำย้อม เพิ่มอุณหภูมิให้น้ำอุ่น ๆ จึงใส่สารส้ม จะใช้ปริมาณ 50 กรัมต่อเส้นด้ายที่จะย้อม 1 กิโลกรัม หรือสารช่วยติดอื่นๆ
2.3 นำส้นด้ายที่จะย้อมที่เตรียมไว้ (ทำความสะอาดแล้ว) ลงย้อมในน้ำสีนานประมาณ 1 ชั่วโมง ต้องหมั่นพลิกเส้นด้ายให้ถูกน้ำย้อมเสมอกันทุก ๆ 10 นาที
2.4 นำเส้นด้ายขึ้นผึ่งให้เย็น
2.5 ถ้าเป็นเส้นฝ้าย/ผ้าฝ้าย ให้นำใส่ถุงพลาสติกปิดให้แน่นหมักไว้ 1 คืนก่อนแล้วค่อยเอาออกมาซักด้วยน้ำเปล่าจนน้ำที่ล้างนั้นใส
2.6 บิดเส้นด้ายที่ล้างสะอาดแล้วให้หมาด กระตุกให้ตึง 2-3 ครั้ง แล้วนำไปผึ่งในที่ร่มจนแห้ง ถ้ายังไม่ทอควรนำไปเก็บไว้ในถุงเพื่อไม่ให้ฝุ่นเกาะและป้องกันสีซีด
ที่มา : กลุ่มผ้าไหมทอมือบ้านหนองดุม/ศูนย์การเรียนรู้ภูมิปัญญาผ้าทอมือย้อมสีธรรมชาติบ้านหนองดุม, 2564
ปัญหาและอุปสรรคในการปฏิบัติงาน
ปัญหาและอุปสรรคในการปฏิบัติงานในเดือนธันวาคมนี้ พบปัญหาในการลงพื้นที่ เนื่องจากการระบาดของ Covid-19 ที่ยังคงระบาดอยู่ในปัจจุบัน เนื่องจากพบผู้ติดเชื้อรายใหม่อย่างต่อเนื่อง จึงทำให้การจัดกิจกรรมต่าง ๆ ต้องมีการระวังตัวค่อนข้างมาก และต้องมีการป้องกันตนเองเป็นอย่างดี
สิ่งที่ได้เรียนรู้จากการปฏิบัติงาน
สิ่งที่ได้เรียนรู้จากการปฏิบัติงานในเดือนธันวาคม 2564 คือ การทำงานเป็นทีมอย่างเป็นระบบ การวางแผนงาน การแก้ปัญหาเฉพาะหน้า นอกจากนี้ยังได้เรียนรู้เกี่ยวกับการแก้ไขปัญหาในการปฏิบัติงาน การทำงานร่วมกับทีมงานและชุมชน ได้เรียนรู้การปรับตัวในการทำงานช่วงสถานการณ์การแพร่ระบาดของ Covid-19 ตลอดจนได้เรียนรู้เกี่ยวกับการจัดกิจกรรมให้เป็นไปตามมาตรการเฝ้าระวังและป้องกันโรคอย่างเข้มงวด
แผนการดำเนินงานต่อไป
คณะผู้ปฏิบัติงาน AG01(1) ตำบลตูมใหญ่ อำเภอคูเมือง จังหวัดบุรีรัมย์ มีการวางแผนการดำเนินงานต่อไป ดังนี้
- คืนองค์ความรู้ทั้งหมดให้กับชุมชน เพื่อเป็นการนำองค์ความรู้ที่ได้ไปพัฒนาต่อไป
- จัดกิจกรรม One Day Trip ท่องเที่ยวศูนย์การเรียนรู้และแหล่งท่องเที่ยวที่น่าสนใจของตำบล โดยการพาเยี่ยมชมสถานที่ท่องเที่ยวและผลิตภัณฑ์ชุมชนที่น่าสนใจแบบวันเดียวไปเช้าเย็นกลับ ตามแผนที่วางไว้
- จัดทำรายงานสรุปแผนการดำเนินงาน เพื่อจัดทำรูปเล่มรายงานปิดโครงการ
- นำเสนอผลการปฏิบัติงานประจำเดือนธันวาคมต่อคณะกรรมการกระทรวงการอุดมศึกษา วิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม ภายใต้โครงการยกระดับเศรษฐกิจและสังคมรายตำบลแบบบูรณาการ 1 มหาวิทยาลัย 1 ตำบล (มหาวิทยาลัยสู่ตำบล สร้างรากแก้วให้ประเทศ)
วิดีโอการปฏิบัติงานเดือนธันวาคม 2564 ประจำกลุ่ม AG01(1) ตำบลตูมใหญ่ อำเภอคูเมือง จ.บุรีรัมย์
