ท่ามกลางปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ ที่มีสาเหตุหลัก
มาจากการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างไร้ขอบเขตของมนุษย์ ได้ส่งผล
กระทบในวงกว้างต่อสมดุลระบบนิเวศและสิ่งแวดล้อม การเกิด
ปรากฏการณ์ต่างๆ ที่เป็นภัยคุกคามต่อแหล่งผลิตอาหาร เช่น ความ
แห้งแล้ง น้ำท่วม โรคระบาดศัตรูพืช และอื่นๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง
ภาวะวิกฤตที่ส่งผลกระทบต่อภาคการเกษตรอย่างมาก คือ การเกิด
ภัยแล้งที่นับวันจะมีความรุนแรงเพิ่มขึ้นในทุกปี
รูปแบบ “โคก หนอง นา” โมเดล
“โคก หนอง นา โมเดล” จึงเป็นรูปแบบหนึ่งของ
การแก้ไขปัญหาเรื่องการจัดการน้ำ ที่สถาบันเศรษฐกิจ
พอเพียงและมูลนิธิกสิกรรมธรรมชาติ ได้น้อมน้ำพระ
ราชดำรัสในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพล
อดุลยเดช รัชกาลที่ 9 ด้านการทำเกษตรทฤษฎีใหม่ตาม
แนวเศรษฐกิจพอเพียงมาใช้บริหารจัดการน้ำ และพื้นที่
การเกษตร โดยมีการผสมผสานกับภูมิปัญญาพื้นบ้าน
ให้สอดคล้องกัน โดยแบ่งพื้นที่เป็นสัดส่วน 30 : 30 :
30 : 10 ดังนี้ 30% สำหรับแหล่งน้ำ โดยการขุดบ่อ
ทำหนองและคลองไส้ไก่ 30% สำหรับทำนา ปลูกข้าว
30% สำหรับทำโคกหรือป่า ปลูกป่า 3 อย่าง ประโยชน์
4 อย่าง ก็คือปลูกไม้ใช้สอย ไม้กินได้และไม้เศรษฐกิจ
เพื่อให้ได้ประโยชน์ คือ มีกิน มีอยู่ มีใช้ มีความสมบูรณ์
และความร่มเย็น และ 10% สำหรับที่อยู่อาศัย และ
เลี้ยงสัตว์ เช่น ไก่ ปลา วัว และควาย เป็นต้น
การออกแบบที่คำนึงถึง “ภูมิสังคม”
การออกแบบพื้นที่ โคก หนอง นา โมเดล จะคำนึงถึง “ภูมิสังคม” เป็นสำคัญ
“ภูมิ” คือ สภาพทางกายภาพ เช่น สภาพดิน นํ้า ลม สังคม คือ วัฒนธรรม ความเชื่อ
ภูมิปัญญาดั้งเดิมที่อยู่ในพื้นที่นั้น ซึ่งในการออกแบบจะให้ความสำคัญกับ “สังคม”
มากกว่า “ภูมิ” คือต้องออกแบบตามสังคมและวัฒนธรรมของคนที่อยู่ แม้ว่าภูมิประเทศ
จะเหมือนกันก็ตาม หากสังคมต่างกัน การออกแบบก็จะต่างกันโดยสิ้นเชิง
การกักเก็บน้ำของ “โคก หนอง นา” โมเดล
หลักการสำคัญของโคก หนอง นา โมเดล คือการเก็บกักน้ำไว้ใช้อย่างเพียง
พอ ซึ่งการออกแบบพื้นที่จะให้ความสำคัญต่อการเก็บน้ำ 3 ส่วนหลักๆ ได้แก่
1. เก็บน้ำไว้ในหนอง: การขุดหนองจะต้องขุดให้คดโค้ง และมีระดับตื้นลึก
แตกต่างกันไปในแต่ละจุด ซึ่งก่อนขุดต้องมีการคำนวณปริมาตรนํ้าที่สามารถ
เก็บได้ในหนองเพื่อให้พอใช้งาน
2. เก็บน้ำไว้บนโคก: ทำได้โดยการปลูกป่าและเก็บในระบบรากของต้นไม้
ที่ปลูกไว้ 5 ระดับ ได้แก่ ไม้ระดับสูง ไม้ชั้นกลาง ไม้ชั้นเตี้ย ไม้เรี่ยดิน และ
ไม้หัวใต้ดิน ไม้แต่ละระดับควรจะมีอย่างน้อยไม่น้อยกว่า 21 ชนิด เพื่อสร้าง
ความหลากหลายของระบบราก เมื่อฝนตกลงมาระบบรากจะช่วยอุ้มน้ำไว้ในดิน
3. เก็บไว้ในนา: ยกคันนาให้สูงและกว้าง สามารถเก็บน้ำไว้ใช้ในช่วง
ฝนทิ้งช่วง นอกจากนี้เรายังสามารถปลูกพืชผักไว้บนคันนาได้อีกด้วย
