เครื่องจักสานเป็นเครื่องใช้ของคนไทย ที่มีใช้กันทั่วไปแทบทุกครัวเรือนมาตั้งแต่สมัยโบราณ เครื่องจักสานนั้น นอกจากจะสานเป็นภาชนะต่างๆแล้ว ยังสานเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันอีกมากมายหลายชนิด ได้แก่ สานเป็นเครื่องดัก กุ้ง ปู ปลา ได้แก่ ลอบ ไซ ตุ้ม สุ่ม ชะนาง อีจู้ เป็นต้น
เครื่องจักสานสำหรับสวมศีรษะ เพื่อป้องกันแดดและฝน เช่น งอบ หมวก เปี้ยว เครื่องจักสานที่ใช้เป็นเครื่องรองนั่ง ปูนอน เช่น เสื่อลำแพน เสื่อกระจูด เสื่อใบลำเจียก เครื่องจักสานที่ใช้เกี่ยวกับการอุปโภคบริโภค ได้แก่ กระชอน กะโล่ ก่องข้าว หวด กระติบ ฝาชี เป็นต้น
วัตถุดิบหรือสิ่งที่นำมาทำเครื่องจักสานของไทยมีหลายชนิดแตกต่างกันไป เช่น ในภาคเหนือ มักทำเครื่องจักสานไม้ไผ่ โดยการนำไม้ไผ่มาจักเป็นตอก สานเป็นสิ่งต่างๆ แต่ในภาคใต้มักทำเครื่องจักสานจากต้นกระจูด ใบลำเจียก และย่านลิเภา เพราะเป็นวัตถุดิบที่มีมากในภาคใต้ ส่วนภาคกลางและภาคอีสานหรือภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ส่วนมากทำเครื่องจักสานไม้ไผ่มากกว่าอย่างอื่น
วัตถุดิบที่นำมาทำเครื่องจักสานในประเทศไทย มีหลายชนิด ได้แก่ ไม้ไผ่ หวาย ใบตาล ใบมะพร้าว ใบจาก กระจูด ลำเจียก ย่าน ลิเภา ฯลฯ
การทำเครื่องจักสานจะต้องนำวัตถุดิบมาแปรรูปให้เป็นเส้นตอก เพื่อให้สานได้สะดวกและได้รูปทรงตามความต้องการ เช่น นำไม้ไผ่มาจักเป็นตอก นำหวายมาจักเป็นเส้น นำใบตาล ใบมะพร้าว ใบจาก ใบลาน มาฉีกเอาก้านใบออก แล้วจักใบให้มีขนาดตามต้องการ ก่อนที่จะนำมาสานเป็นสิ่งต่างๆ เช่น สานเป็นปลาตะเพียน ตั๊กแตน งอก หมวก วิธีการทำเครื่องจักสานนั้น สามารถทำได้ตั้งแต่การสานอย่างง่าย ด้วยการสานขัดเป็นตาห่างๆ อย่างการสานรั้วหรือแผงเล้าไก่ เล้าเป็ด จนถึงการสานเป็นภาชนะเครื่องใช้ที่มีความประณีตสวยงาม เช่น กระเป๋าถือ เชี่ยนหมาก พานย่านลิเภาของภาคใต้ กระจาดสำหรับใส่อาหารไปทำบุญของชาวบ้านภาคกลาง และเครื่องจักสานที่ใช้ในพิธีกรรม ซึ่งสานอย่างประณีตสวยงาม ได้แก่ ก่องข้าวขวัญของชาวอีสาน เป็นต้น
เครื่องจักสานเป็นศิลปหัตถกรรมพื้นบ้านของไทยที่มีประโยชน์ต่อการดำรงชีวิตของคนไทยมาช้านาน แม้ทุกวันนี้จะมีภาชนะเครื่องใช้ที่ทำด้วยพลาสติกและวัตถุดิบอย่างอื่นมาใช้แทนเครื่องจักสานบางชนิดก็ตาม แต่เครื่องจักสานหลายชนิด ก็ยังเป็นของใช้พื้นบ้านของชาวชนบทที่มีคุณสมบัติพิเศษที่ไม่สามารถใช้สิ่งอื่นทดแทนได้ เช่น ก่องข้าว กระติบข้าว และเครื่องจักสานสำหรับจับและดักสัตว์น้ำบางชนิด ได้แก่ ลอง ไซ ลัน อีจู้ เป็นต้น
นอกจากเครื่องจักสานจะเป็นเครื่องใช้พื้นบ้านของคนไทยมาแต่อดีตแล้ว เครื่องจักสานยังเป็นงานศิลปหัตถกรรม และหัตถกรรมที่บรรพชนไทยทำขึ้นตามสภาพสิ่งแวดล้อม ขนบประเพณีและวัฒนธรรม ดังนั้น เครื่องจักสานไทย ซึ่งเกิดจากความคิดสร้างสรรค์และภูมิปัญญาของคนไทย สะท้อนให้เห็นวัฒนธรรมหรือวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของคนไทย จากอดีตสืบมาจนปัจจุบัน
วิวัฒนาการของเครื่องจักสาน วัตถุดิบ และกรรมวิธี
เครื่องจักสานเป็นงานหัตถกรรมเก่าแก่อย่างหนึ่งที่มนุษย์ทำขึ้นเป็นเครื่องมือ เครื่องใช้ โดยใช้วัตถุดิบที่มีอยู่ในท้องถิ่น กรรมวิธีในการทำเครื่องจักสาน เริ่มจาก การใช้วัถตุดิบจากธรรมชาติที่มีลักษณะเป็นเถา เป็นเส้น เช่น เถาวัลย์ หวาย กระจูด กก มาสอดขัดกันเป็นแผ่นอย่างง่ายๆ แล้วพัฒนาเป็นภาชนะหรือเครื่องใช้ ที่มีประโยชน์ใช้สอยตามความต้องการ พร้อมกับพัฒนารูปทรง ลวดลายให้มีความละเอียดประณีตงดงามไปด้วย
1 . ไผ่
โดยทั่วไปแล้ว ไม้ไผ่นั้นเป็นวัสดุในการจักสานที่ดูคุ้นหน้าคุ้นตามากที่สุด เพราะนำมาใช้งานได้หลายอย่างและมีอยู่ทุกภาคในประเทศไทย ซึ่งไม้ไผ่นั้นยังแยกย่อยได้อีกหลายชนิด และแต่ละชนิดก็จะมีลักษณะที่ต่างกันไปบ้าง อย่างเช่นไผ่ตง ที่มีลำต้นตรงและใหญ่ หรือไผ่ชาง ที่จะมีปล้องยาวและเนื้ออ่อน จะเหมาะกับการนำมาทำเครื่องจักสานได้เป็นอย่างดี โดยที่เห็นได้บ่อยก็จะมีทั้ง ตะกร้า กระจาด กระบุง ไปจนถึงสุ่มหรือกระชัง
2 . หวาย
หวายเป็นพันธุ์ไม้ที่ขึ้นอยู่เป็นกอ มีใบเรียวยาวผิวเกลี้ยง เนื้อเหนียว และยืดหยุ่นได้ดีกว่าวัสดุอื่น ๆ ทำให้สามารถจักหรือตอกเป็นเส้นหรือแผ่นบาง ๆ ได้ง่าย การนำหวายไปทำเครื่องใช้ จะมีตั้งแต่ตะกร้าหรือกระบุงที่จะใช้หวายเพียงอย่างเดียว ไปจนถึงเฟอร์นิเจอร์ชิ้นใหญ่อย่างโต๊ะหรือเก้าอี้ ที่จะมีการใช้หวายร่วมกับวัสดุอื่น ๆ อย่างไม้ไผ่หรือใบตาล
3.กก
วัชพืชน้ำที่จะออกดอกในฤดูฝน ซึ่งนอกจะพบได้ทั่วไปตามหนองหรือริมบึงแล้ว ก็มีการนำต้นกกมาแต่งบ้านและสวนหย่อม รวมทั้งเป็นอีกหนึ่งในวัสดุหลักของงานจักสานไทย เพราะด้วยลำต้นที่เหนียวและเรียวยาว จึงนำมาทำเป็นเครื่องใช้ได้หลากหลาย ทั้งกระเช้า กระสอบ หมวก หรือที่นิยมมากที่สุดก็คือการนำมาสานเป็นเสื่อนั่นเอง
4.ก้านมะพร้าว
อีกหนึ่งต้นไม้สารพัดประโยชน์ที่นำมาใช้งานได้แทบจะทุกส่วน โดยในงานจักสานก็ได้มีการนำก้านมะพร้าวหรือส่วนที่เป็นแกนใบมาใช้เป็นวัสดุในการทำเครื่องใช้ต่าง ๆ อย่างเช่น กระเช้า กระจาด ที่รองจานหรือเสวียนหม้อ ซึ่งส่วนที่นิยมใช้นั้นจะเป็นบริเวณยอดของต้นที่มีความนิ่ม เพราะเมื่อนำมาสานจะแข็งแรงและหักได้ยาก
5.ใบตาลและใบลาน
ใบตาลและใบลานจะมีลักษณะคล้ายกับมะพร้าว โดยมีลำต้นสูง ใบแผ่เป็นแผงออกเหมือนพัด จะนิยมใช้แต่ใบอ่อนในการนำมาสานเป็นหมวกหรืองอบที่ห่อโครงจากไผ่อีกที บางครั้งก็จะนำไปย้อมสีให้สวยงามมากขึ้นก่อนจะนำมาสาน หรือของเล่นต่าง ๆ อย่างปลาตะเพียน ตั๊กแตนและตะกร้อ ก็นิยมใช้ใบตาลเช่นกัน
6 . ย่านลิเภา
ย่านลิเภาเป็นพืชท้องถิ่นของทางภาคใต้ ที่มีลักษณะเป็นเถาขนาดไม่ใหญ่นัก ก่อนนำมาใช้นั้นจะลอกเฉพาะส่วนที่เป็นเปลือกด้านนอกมาจักให้เป็นเส้นก่อน แล้วจึงจะสามารถนำไปใช้ผูกแทนหวายหรือมัดขอบเครื่องใช้ต่าง ๆ เช่น กระด้ง ข้อง รวมไปถึงการนำมาสานเป็นเครื่องใช้ที่มีลวดลายปราณีตสวยงาม ทั้งเชียนหมาก พาน กล่องใส่ของและกระเป๋าถือ
7.กระจูด
กระจูดนั้นเป็นพันธุ์ไม้ตระกูลเดียวกับต้นกกที่จะขึ้นในพื้นที่ชื้นตามริมน้ำของภาคใต้ ลักษณะต้นจะเป็นปล้องกลมขนาดเล็ก โดยจะต้องทุบให้เป็นเส้นแบนรวมทั้งนำไปตากให้แห้งก่อนจะนำมาทำการสานหรือนำไปย้อมสี ซึ่งเครื่องใช้จากกระจูดนั้นก็จะมีทั้งเสื่อ กระสอบ กระเป๋า ตะกร้า รองเท้า ฯลฯ
8 . ลำเจียก
ลำเจียก เป็นพันธุ์ไม้ท้องถิ่นอีกชนิดของทางภาคใต้ ที่มีชื่อเรียกหลากหลาย ตั้งแต่ ลำเจียก ปาหนัน หรือ เตยทะเล ลักษณะของใบลำเจียกนั้นจะคล้ายกับใบสับปะรด ที่เป็นทรงเรียว ยาว และมีหนามที่ขอบใบ ดังนั้นก่อนนำใบลำเจียกมาใช้งาน จะต้องปาดเอาหนามออกก่อน ตามด้วยการนำไปย่างไฟ แช่น้ำ แล้วจึงจะสามารถตอกเป็นเส้นเพื่อนำไปใช้สานเครื่องใช้ต่าง ๆ ในลักษณะเดียวกับกระจูด
9 . ผักตบชวา
เนื่องจากปริมาณของผักตบชวาที่มีมากเกินไปตามแหล่งน้ำต่าง ๆ จึงได้มีการนำมาใช้ให้เกิดประโยชน์อย่างคุ้มค่ามากที่สุด ซึ่งหนึ่งในนั้นคือการนำมารวมเข้ากับภูมิปัญญาไทย ให้กลายเป็นเครื่องจักสานจากผักตบชวา โดยการนำมาอบและตากแห้ง ตามด้วยการตัดให้เป็นเส้นและนำไปย้อมสี หรือ นำไปสาน ข้าวของเครื่องใช้ที่ได้จากผักตบชวาก็มีตั้งแต่ภาชนะต่าง ๆ อย่างกระจาด ตะกร้า ไปจนถึงเครื่องแต่งกายทั้งกระเป๋า รองเท้า และหมวก
ที่มา:www.baanlaesuan.com
