เครื่องจักสาน คือ เครื่องใช้ที่ทำด้วยไม้ไผ่หรือหวายจากฝีมือความคิดภูมิปัญญาของชาวบ้านมีลักษณะรูปทรงแตกต่างกันไปตามแต่ละท้องถิ่นทั้งนี้ขึ้นอยู่กับภูมิประเทศ วัสดุอุปกรณ์คตินิยมและอาชีพของคนในท้องถิ่นนั้นๆคำว่า “ จักสาน” คำว่า จัก คือ การทำให้เป็นแฉกเป็นหยักๆ ด้วยฟันเลื่อย หรืออีกวิธีการหนึ่งการที่ชาวบ้านใช้คมมีดผ่าไม้ไผ่แล้วทำให้เป็นเส้นบางๆวิธีการอย่างนี้ก็เรียกว่า จัก เช่นกัน ส่วนไม้ไผ่ หรือ หวาย ที่จักออกมาเป็นเส้นบางๆนั้นเรียกว่า ตอก ถึงตอนนี้การที่ชาวบ้านนำตอกมาขัดกันจนเกิดลวดลายที่ต้องการเราเรียกว่า สาน ต่อจากนั้นแล้วก็จะเป็นการสร้างสรรค์ให้เกิดรูปทรงต่างๆ จนท้ายที่สุดเป็นภาชนะสามารถนำไปใช้สอยได้ตามต้องการ
บ้านโยนช้าและบ้านหนองบึง ตำบลบ้านด่าน อำเภอบ้านด่าน จังหวัดบุรีรัมย์ ชาวบ้านจำนวนมากที่ชื่นชอบและนิยมกีฬาชนไก่ จึงมีการเลี้ยงไก่ชนเป็นจำนวนมากและอุปกรณ์ที่จำเป็นในการเลี้ยงดูไก่ชนที่สำคัญนี้ได้จากการสานด้วยไม้ไผ่ ซึ่งเป็นวัสดุธรรมชาติในหมู่บ้านที่หาได้ง่าย
วิธีทำ ดังนี้
- การผ่าไม้ไผ่
1) วัดความยาวของขนาดไม้ไผ่ตามความต้องการ จากนั้นใช้มีดพร้าตัดข้อปล้องของไม้ไผ่เพื่อทำการผ่าปล้องไม้ไผ่
2) ผ่าลำไผ่ออกมาเป็นเส้น ๆ
3) จักตอกเส้นไผ่เป็นตอกยืน ตอกยาว และตอกไผ่ตีน ความกว้างและความยาวของตอกแต่ละแบบโดยประมาณ คือ ตอกยืน ยาว 150 – 200 ซม. กว้าง1.5–2.5 ซม. ตอกยาว ยาว ประมาน 8 ม. กว้าง 1 – 2 ซม.และตอกไผ่ตีน 1.6–2.0 ซม. ซึ่งไผ่หนึ่งลำเหลาจักตอกได้ ตอกยืนที่ใช้สานสุ่มไก่ได้ 1 ใบ และตอกยาวสานสุ่มไก่ได้ 2 ใบ
- การสานสุ่มไก่
1) ใช้ตอกยาว สานเป็นวงหัว
2) นำ วงหัว มาสานกับตอกยืนเป็นหัวสุ่มแบบลายขัด
3) ใช้ตอกยาวสานรอบ ๆ สุ่มไก่เพื่อขึ้นรูปแบบลายหนึ่ง (ยกหนึ่งข้ามหนึ่ง) โดยจุดเริ่มต้นของตอกยาวแต่ละเส้นเปลี่ยน ตำแหน่งไปเรื่อย ๆ เพื่อให้สุ่มไก่ได้รูปทรงกลม
4) สานตีนสุ่มไก่ โดยใช้ตอกไผ่ตีนประมาณ 2- 5 เส้น เพื่อทำให้ฐานสุ่มไก่แข็งแรง
5) ใช้มีดพร้าตัดส่วนตอกยืนที่ยื่นยาวออกมาตรงตีนสุ่มไก่ทิ้งไป เพื่อมีฐานที่เท่ากัน
นอกจากการสานไว้ใช้ในครัวเรือนแล้ว ชาวบ้านบ้านโยนช้าและบ้านหนองบึงยังยึดการสานสุ่มไก่เป็นอาชีพเสริมหลังจากว่างจากการทำไร่ ทำนาและทำสวนเพื่อสร้างรายได้ให้แก่ครอบครัว ซึ่งสุ่มไก่ 1 สุ่มจะอยู่ที่ราคา 250 บาท รายได้จากอาชีพเสริมนี้ไม่แน่นอนอยู่ที่ความต้องการใช้ของผู้ซื้อ จึงทำให้รายได้ต่อเดือนอยู่ที่ประมาณ 0 – 750 บาท เพราะบางเดือนไม่มีลูกค้าเลย การขายไม่ได้มีการโฆษณาจึงมีเพียงผู้ที่อยู่ระแวกนั้นที่ทราบแหล่งขายและด้วยเทคโนโลยีและยุคสมัยที่พัฒนาอย่างรวดเร็วจึงทำให้มีผู้ที่สนใจเลี้ยงไก่น้อยลงส่งผลให้ความต้องการใช้สุ่มไก่น้อยลงเช่นกัน
